BEYİTLERLE KURULAN NAZIM BİÇİMLERİ
 
 .
BEYİT
Beyt Arapça'da "çadır, ev, oda" anlamlarındadır. Nazmda iki mısra bir beyti oluşturur. Beytin ilk mısra'ına Sadr, ikincisine Acûz denir. Bir beytin mısraın birleşmesi gerekli, ama yeterli değildir. Ayrı vezinlerde iki mısra bir beyit halinde birleşemez. Beyt eski kitaplarda çok kere "şi'r" ile eşanlamlı kullanılmıştır.
İki mısra'ı birbirine kafiyeli olan beyitlere Mukaffa, Musarrâ veya Matla'; mısraları kafiyeli olmayan beyitlere de Müfred ya da Ferd" adı verilir:
-Dağıtdun hâb-ı nâz-ı yârı ey feryâd neylersün
-Edüp fitneyle dünyâyı harâb-âbâd neylersün (Şeyhülislâm Bahâyi)
-Meyhâne mukassi görinür taşradan ammâ
-Bir başka ferah başka letâfet var içinde (Nedim)
Yukandaki beyitlerden birincisi matla', ikincisi ise mısraları kafiyeli olmadığı için müfred'dir


 A) BEYİTLERLE KURULAN NAZIM BİÇİMLERİ
•Divan şiirindeki bütün nazım biçimleri "mısra" adı verilen en küçük nazım biriminden doğmuştur.
•Mısranın terim anlamı şu şekildedir: Aruz vezniyle söylenmiş bir beytin yarısıdır.
•Beyit ise aruz vezniyle yazılmış iki mısralık nazım biriminin adıdır. Kelime anlamı olarak "çadır, oda, ev" gibi anlamlara gelir.
•Bir beytin ilk mısrasına sadr, ikinci mısraya ise acuz adı verilir. İki mısranın beyit oluşturabilmesi için temel kriter "vezin birliği"dir.

 1. GAZEL
Gazel Nazım Biçiminin Özellikleri:
-En az beş en fazla on beş beyitten oluşan, en yaygın lirik şiir türüdür.
-Aruzun her kalıbıyla yazılabilir.
-Âşk, şarap, ayrılık, hasret, zamandan yakınma, felsefi-didaktik düşünceler, din ve tasavvuf gibi konular bu nazım biçimiyle ele alınır.
-Uyak düzeni "aa, ba, ca, da, ..." biçimindedir.
-İlk beyitine "matla", ikinci beyitine "hüsn-i matla"; son beyitine "makta" veya "taç beyit", ondan bir öncekine "hüsn-i makta" denir.
-En güzel beyitine de "beyt-ül gazel" denir.
-Şairin adı veya mahlası son beyitte geçer.
-Gazeller redifleriyle adlandırılır.
-Konu bakımından Halk şiirindeki koşmaya benzer.
-Gazellerde genellikle her beyit farklı konudan söz eder. Konu birliği yoktur.
-Konu birliği görülen gazellere "yek-ahenk gazel" denir. Bütün beyitleri aynı güzellikte olan gazellere "yek-avaz gazel" denir.
-Dize ortalarında iç uyaklı olan ve dörtlük haline getirilebilen gazellere "musammat gazel" denir.
- Divan şiirinde en ünlü gazel şairleri şunlardır: "Fuzuli, Nabi, Nedim, Baki, Naili"
   

 2. KASİDE
Kaside Nazım Biçiminin Özellikleri:
En az otuz üç, en fazla doksan dokuz beyitten oluşan kaside din ve devlet büyüklerini övmek ya da yermek amacıyla yazılan şiirlerdir.
Aruzun değişik kalıplarıyla yazılır.
Uyak düzeni gazele benzer: "aa / ba / ca / da /ea"
Gazelde olduğu gibi ilk beyte "matla", son beyte "makta", en güzel beyte "beyt-ül kasid", şairin adı veya mahlasının geçtiği beyte "taç beyit" denir.
Kasideler adını rediflerinden, uyaklarındaki son ünsüzden veya nesib bölümündeki tasvirlerden alır.
En ünlü kaside şairleri şunlardır: "Nefi, Nedim, Fuzuli, Baki..."
Kasidenin Bölümleri:
Nesib - Teşbib: Bu bölümde kasideyle ilgisi olmayan tasvirler yapılır (yaz, taş, saray, bahar, bahçe...).
Girizgâh: Asıl konuya giriş bölümüdür. Bir veya birkaç beyitten oluşur.
Methiye: Allah'ın, peygamberin, padişahın veya önde gelen kişilerin övüldüğü bölümdür. Fahriye: Şairin kendini övdüğü bölümdür.
Tegazzül: Kasidenin ölçüsüne uygun olarak araya sıkıştırılan gazeldir. Dua: Bu bölümde kasidenin sunulduğu kişiye sağlık ve zenginlik dilenir. Not: "Fahriye" ve "tegazzül" her kasidede bulunmayabilir.

 Konularına Göre Kasideler:
Tevhid: Allah'ın birliğini, varlığını anlatan kasidelerdir.
Münacaat: Allah'a yakarışı dile getiren kasidelerdir.
Naat: Peygamberi öven kasidelerdir.
Medhiye: Devrin önde gelen kişilerini; din ve devlet adamlarını öven kasidelerdir. Hicviye: Devrin yöneticilerini yermek için yazılan kasidelerdir.
Mersiye: Önemli birinin ölümünden duyulan acıyı dile getiren kasidelerdir. Cülûsiyye: Padişahın tahta oturması münasebetiyle yazılan kasidelerdir. Sûriyye: Düğün ya da sünnet gibi şenlikleri ele alan kasidelerdir.

 3. MÜSTEZAT
Müstezat Nazım Biçiminin Özellikleri:
Artmış, çoğalmış demektir. Gazelin her dizesine, kullanılan ölçüye uymak koşuluyla bir kısa dize eklenerek oluşturulan nazım biçimidir.
Kısa dizelere "ziyade" adı verilir.
Kısa ve uzun dizeler arasında anlam ilişkisi vardır.
Uzun dizeler kendi aralannda, kısa dizeler de kendi aralarında uyaklanır.
 
 4. KIT'A
Kıt'a Nazım Şeklinin Özellikleri:
Parça, bölüm anlamı taşır.
-Aruzun her kalıbıyla yazılabilir.
-En az 2 en fazla 12 beyitten oluşur.
-Dört beyitten fazla olan kıt'alara "kıta-ı kebire" denir. -Uyak düzeni xa/xa/xa/xa... şeklindedir.
-Genellikle "matla" ve "makta" beyti yoktur.
Kalem olasın eli ol katib-i bed-tahririn Ki fesad-ı rakamı surumuzu şıhr eyler Gâh bir harf sukutuyla eder nadiri nar Gah bir nokta kusuruyla gözü kör eyler
F u zû lî

 5. MESNEVİ
Mesnevi Nazım Biçiminin Özellikleri:
Fars edebiyatından alınan bir nazım biçimidir.
Her beyit kendi arasında uyaklıdır. "aa / bb / cc / dd..."
Divan edebiyatının en uzun nazım biçimidir. Hikâye ve romanın işlevini görür.
Aruzun kısa kalıplanyla yazılır.
Aşk, tasavvuf, kahramanlık, savaş gibi konuları işler.
Beyitler arasında anlamca bir bütünlük vardır.
Bir şairin beş mesneviden oluşan eserler bütününe "hamse" denir. Edebiyatımızda "Ali Şir Nevai, Taşlıcalı Yahya, Nevizade Atayi" hamse sahibi şairlerdir.
Edebiyatımızda ilk mesnevi Yusuf Has Hacip'in "Kutadgu Bilig' adlı eseridir. Eser, aruzun kullanıldığı ilk eserdir.
Türk Edebiyatının Önemli Mesnevileri:
•Kutadgu Bilig (Yusuf Has Hacip) •İskendername (Ahmedi) •Vesilet-ün Necat (Süleyman Çelebi) •Harnârne (Şeyhi)
•Leyla vü Mecnun (Fuzuli) •Hüsrev-ü Şirin (Şeyhi) •Hüsn-ü Aşk (Şeyh Galip)
   
 1. Seherden seyre vardum murgzâra Hezârân murg gördüm geldi zara
2. Gül ü lâleyle zeyn olmış çemenler Oyuna girdi gönlekcek semenler
3. Çü gördüm nakş-ı Erjeng oldı sahra Edüp bir nice rengîn şi'r peyda
4. Kadem basdum izâr-ı mihr ü mâha Ki tâ erdüm cenâb-ı Pâdişâha
5. Yüzüm sürüp çemenler gibi hâke Du'âlar eyledüm ol zât-ı pâke
6. Oluban bîd bergi gibi lerzân Nihâl-i erguvan-veş derledüm kan
7. Sunup bu nazmı dest-i Şehriyâra Gül-i sad-bergi irgürdüm bahara
(Hayalî Bey)